Synagoga znów ożyje, a wraz z nią pamięć o żydowskich sąsiadach

Wnętrza obu świątyń zostały w pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej zdewastowane, a większość mebli i wszystkie księgi spalono na stosie przed synagogą. Oba budynki były wykorzystywane podczas wojny na magazyny, a po 1945 roku, kiedy stały się własnością Skarbu Państwa, znajdowało się tam między innymi przedsiębiorstwo remontowo-budowlane i PSS Społem.

Trzy dekady biblioteki

Po gruntownym remoncie budynek szkoły talmudycznej został w 1973 r. zaadaptowany na bibliotekę (fot. 12), a 15 lat później zakończyła się kosztowna konserwacja synagogi, w której umieszczono księgozbiór dziecięcy (fot. 13). Oba budynki były siedzibą Wojewódzkiej a później Miejskiej Biblioteki Publicznej. W pomieszczeniach synagogi odbywały się również imprezy popularyzujące między innymi historię i kulturę żydowską (fot. 14-16).

Synagogę, bejt ha-midrasz oraz sąsiadujący z nimi budynek mykwy (rytualnej łaźni) przejął w 2001 roku Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich we Wrocławiu. Mykwa, w której przez lata funkcjonowała piekarnia, a potem wytwórnia ciast, została sprzedana prywatnej osobie i mieści się w niej od tej pory obiekt handlowy, natomiast w obu świątyniach wciąż funkcjonowała biblioteka.

Jej główną siedzibę przeniesiono w 2005 roku z budynku małej synagogi do podarowanej miastu gmachu po zlikwidowanym Narodowym Banku Polskim przy ulicy Dworcowej 13. Ponieważ pięć lat później gmina żydowska wypowiedziała miastu umowę użyczenia, po czym sprzedała swoje nieruchomości prywatnej osobie, również i filia Starówka opuściła synagogę.

Ocalenie na gruzach

Przez jakiś czas nowy właściciel wynajmował oba pożydowskie budynki sakralne, ale potem gmachy stały opustoszałe. Aż do 22 lipca 2016 r., kiedy w piątkowe popołudnie niespodziewanie rozpoczęło się burzenie dawnej siedziby małej synagogi, która w ciągu kilku godzin zamieniła się w kupkę gruzu (fot. 17). Bezprawne i celowo tak podjęte działania, żeby nie można ich było w piątkowe popołudnie powstrzymać poprzez interwencję w stosownych urzędach, nie pozostawiały złudzeń co do zamiarów właściciela. Napisałem wtedy, że „zło już się stało i niczego nie da się odwrócić, możemy jedynie zrobić wszystko co możliwe, by nie dopuścić, by los bes medreszu podzieliła również synagoga”.

Wydawało się jednak, że nie ma sposobu na uratowanie cennego kulturowo i historycznie budynku. Aż pojawił się w Koninie Mariusz Harmasz, urodzony tutaj, ale od ukończeniu ponad ćwierć wieku temu Akademii Sztuk Pięknych w Poznaniu bywający w naszym mieście tylko okazjonalnie. Realizując projekt „Wczasy w mieście” najpierw sprawił, że otworzyły się przed mieszkańcami Konina drzwi willi Reymonda, a dwa lata temu wszedł za zgodą właściciela do synagogi i podjął się pośrednictwa między nim a władzami miasta celem odzyskania przez samorząd tego zabytku. Co ostatecznie zostało sformalizowane 4 grudnia tego roku.

Jak deklarują władze, obiekt zostanie przebudowany, na co samorząd chce pozyskać dofinansowanie, z myślą o przeznaczeniu na cele kulturalne, w tym centrum kultury żydowskiej. Stan budynku (jego wnętrze można obejrzeć na fot. 18-31) wiceprezydent Paweł Adamów określił jako poprawny. Więcej o planach władz miasta względem odzyskanego zabytku można się dowiedzieć z rozmowy na ten temat opublikowanej w naszym portalu w artykule „Prezydent przejmuje synagogę, radny pisze do szuflady.”

Robert Olejnik

Pisząc o historii społeczności żydowskiej w Koninie korzystałem z artykułu Lecha Hejmana „Konińscy Żydzi na przestrzeni wieków”, zamieszczonego w czternastym numerze Rocznika Konińskiego z 2003 r.

Autorem fot. 9 jest Ryszard Fórmanek, a zdjęcie pochodzi ze zbiorów redakcji Wielkopolskiego Zagłębia, których dysponentem jest (podobnie jak fot. 10-16) Miejska Biblioteka Publiczna w Koninie.

Zdjęcia wnętrza synagogi (fot. 18-31) pochodzą ze strony konin.pl, a ich autorem jest Mirosław Jurgielewicz.